รองศาสตราจารย์ ดร.วิศปัตย์ ชัยช่วย ผู้ช่วยคณดีฝ่ายบัณฑิตศึกษาอนาคต บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยขอนแก่น
1.ความหมายและความสำคัญ
การสร้างสรรค์ (Creativity) เป็นปรากฏการณ์ที่ซับซ้อนและมีหลายแง่มุม จากหลากหลายสาขาวิชา ยากจะอธิบายได้อย่างชัดเจนและครอบคลุมด้วยนิยามเดียว เพราะการสร้างสรรค์นั้นไม่ได้จำกัดเฉพาะในทางศิลปะ แต่ยังรวมถึง วิทยาศาสตร์ การบริหารธุรกิจ การเกษตร และอื่นๆอีกมากมาย (Kersting, 2003; Skillicorn, 2021)
พจนานุกรมเคมบริดจ์ ให้นิยามการคิดสร้างสรรค์ อย่างสั้นๆว่า “ความสามารถในการผลิตหรือใช้แนวคิดแรกเริ่ม (Originality) และแปลกใหม่” (Cambridge University Press, 2023)
สารานุกรมบริทานิกา ให้ความหมายของ การสร้างสรรค์ คือ ความสามารถในการผลิตสิ่งใหม่ผ่านทักษะการจินตนาการ ไม่ว่าจะเป็นวิธีแก้ปัญหาใหม่ วิธีการหรืออุปกรณ์ใหม่ หรือวัตถุหรือรูปแบบทางศิลปะใหม่ โดยทั่วไปคำนี้หมายถึงแนวคิดและความริเริ่มที่หลากหลาย การศึกษาทางจิตวิทยา แสดงให้เห็นว่า คนที่มีทักษะการสร้างสรรค์สูงหลายคนมีความสนใจอย่างมากต่อความผิดปกติ, ความขัดแย้ง และความไม่สมดุล ซึ่งดูเหมือนจะถูกมองว่าเป็นความท้าทาย บุคคลดังกล่าวอาจมีการรับรู้เกี่ยวกับตนเองอย่างลึกซึ้ง กว้างขวาง และยืดหยุ่นเป็นพิเศษ การศึกษายังแสดงให้เห็นว่าความเฉลียวฉลาดมีความสัมพันธ์เพียงเล็กน้อยกับการสร้างสรรค์ ดังนั้น คนที่มีความเฉลียวฉลาดสูงอาจไม่มีการสร้างสรรค์มากนัก (Keer, 2023)
มูลนิธิการออกแบบปฏิสัมพันธ์ อธิบายว่า การสร้างสรรค์ เป็นกระบวนการที่นักออกแบบใช้เพื่อผลักดันความสามารถไปสู่การสร้างนวัตกรรมทางศิลปะ ซึ่งเกี่ยวกับสุนทรียศาสตร์ และด้านเทคนิค ซึ่งเกี่ยวกับการแก้ปัญหาการออกแบบ มีความสำคัญในด้านความคิด ความคิดสร้างสรรค์เกี่ยวข้องกับความหลากหลายและโครงสร้าง แบ่งออกเป็นขั้นตอนและประเภท เป็นสิ่งที่เรียนรู้ได้และมีวิธีการที่หลากหลายให้ลอง (Interaction Design Foundation, 2023)
ในปัจจุบัน หลายประเทศให้ความสำคัญกับการพัฒนาเศรษฐกิจสร้างสรรค์ (Creative Economy) เพราะสามารถสร้างรายได้และโอกาสการเติบโตอย่างยั่งยืน เศรษฐกิจสร้างสรรค์ครอบคลุมกิจกรรมทางเศรษฐกิจและอุตสาหกรรมหลากหลายประเภทที่ขับเคลื่อนโดยวัฒนธรรมและผลผลิตจากการสร้างสรรค์ เช่น การออกแบบ ศิลปะ สื่อ โฆษณา ความบันเทิง และเทคโนโลยี
หัวใจสำคัญของเศรษฐกิจสร้างสรรค์นั้นขับเคลื่อนโดยทุนทางวัฒนธรรม และการสร้างสรรค์แนวคิด เนื้อหาใหม่ๆ การสร้างสรรค์จึงเป็นตัวขับเคลื่อนหลักของการเติบโตทางเศรษฐกิจในภาคส่วนนี้ บุคคลและบริษัทต่างๆ ในระบบเศรษฐกิจสร้างสรรค์ต้องคิดหาแนวคิดและผลิตภัณฑ์ที่เป็นนวัตกรรมอยู่เสมอ เพื่อให้สามารถแข่งขันในตลาดได้ โดยรวมแล้ว การสร้างสรรค์มีความสำคัญต่อความสำเร็จของเศรษฐกิจสร้างสรรค์ เนื่องจากเป็นสิ่งขับเคลื่อนนวัตกรรม ส่งเสริมการเติบโต และสร้างโอกาสใหม่สำหรับบุคคลและชุมชน
การสร้างสรรค์ เป็นทักษะสําคัญที่ช่วยให้บุคคลและองค์กรสามารถปรับตัวและเติบโตในโลกที่เปลี่ยนแปลงตลอดเวลา ด้วยความคิดสร้างสรรค์ผู้คนสามารถหาวิธีใหม่ ๆ ในการทําสิ่งต่าง ๆ สร้างผลิตภัณฑ์และบริการใหม่ ๆ และมีส่วนร่วมกับสังคมในรูปแบบที่มีความหมาย กำลังคนในยุคนี้จำเป็นต้องมีทักษะการสร้างสรรค์ เพื่อให้สามารถเรียนรู้และทำงานในโลกยุคใหม่ได้ ภาคีเพื่อทักษะแห่งศตวรรษที่ 21 หรือ P21 (The Partnership for 21st Century Skills, 2019) จึงได้กำหนดให้ การสร้างสรรค์ เป็นหนึ่งใน 4C ตามกรอบการเรียนรู้ในศตวรรษที่ 21 (21st Century Learning Framework) ได้แก่ (1)Creativity-การสร้างสรรค์, (2)Critical thinking-การคิดเชิงวิพากษ์, (3)Communication-การสื่อสาร และ (4)Collaboration-การทำงานร่วมกัน
2.ลักษณะและองค์ประกอบ
การสร้างสรรค์ มีลักษณะที่เกี่ยวข้องกับการผสมผสานของกระบวนการรับรู้ เช่น การสร้างความคิด การแก้ปัญหา และการคิดเชิงวิพากษ์ ตลอดจนปัจจัยทางอารมณ์และแรงจูงใจ เช่น ความอยากรู้อยากเห็น ความหลงใหล และความอุตสาหะ บุคคลที่มีความคิดสร้างสรรค์มักจะใช้ทรัพยากรภายนอก เช่น คำติชมจากผู้อื่น การเปิดรับมุมมองที่หลากหลาย และการเข้าถึงข้อมูลสารสนเทศและทรัพยากรต่างๆ การรวมกันของปัจจัยเหล่านี้อาจแตกต่างกันไปขึ้นอยู่กับแต่ละบุคคล บริบท และงานที่ทำอยู่
ลักษณะสำคัญของทักษะการสร้างสรรค์และนวัตกรรม ตามกรอบของ P21 (The Partnership for 21st Century Skills, 2019) มีดังนี้
คิดอย่างสร้างสรรค์
- ใช้เทคนิคการสร้างไอเดียที่หลากหลาย (เช่น การระดมสมอง)
- สร้างแนวคิดใหม่และคุ้มค่า (ทั้งแนวคิดที่เป็นรากฐานและส่วนที่เพิ่มขึ้น)
- ขยายความ ปรับแต่ง วิเคราะห์ และประเมินความคิดของตนเองเพื่อปรับปรุงและเพิ่มความพยายามในการสร้างสรรค์
ทำงานร่วมกับผู้อื่นอย่างสร้างสรรค์
- พัฒนาแนวคิดใหม่ นำไปใช้ และสื่อสารกับผู้อื่นอย่างมีประสิทธิภาพ
- เปิดกว้าง ตอบสนองต่อมุมมองใหม่ๆ และหลากหลาย; รวมการป้อนข้อมูลและข้อเสนอแนะต่องานของกลุ่ม
- แสดงให้เห็นถึงความคิดริเริ่ม และการคิดค้นสิ่งใหม่ในการทำงาน และเข้าใจขีดจำกัดในการนำแนวคิดใหม่ๆ มาใช้ในงโลกแห่งความจริง
- มองความล้มเหลวเป็นโอกาสในการเรียนรู้ เข้าใจว่าการสร้างสรรค์และนวัตกรรมเป็นกระบวนการระยะยาว เป็นวัฏจักรของความสำเร็จเล็กๆ น้อยๆ และอาจเกิดความผิดพลาดบ่อยครั้ง
นำนวัตกรรมไปใช้
- ดำเนินการตามความคิดสร้างสรรค์เพื่อสร้างผลงานที่เป็นรูปธรรมและเป็นประโยชน์
ในทางจิตวิทยา การสร้างสรรค์ ประกอบด้วยสองส่วน คือ ความริเริ่ม (Originality) และการใช้งานได้ (Functionality) (Kersting, 2003) ส่วน Mark Runco ได้เสนอว่า การสร้างสรรค์ในทุกกรณี จำเป็นต้องมีเกณฑ์สองประการสำหรับประเมิน คือ ความริเริ่ม (Originality) และ ประสิทธิผล (Effectiveness) ในปัจจุบัน นักวิจัยต่างๆ อาจใช้คำพ้องความหมายสำหรับปัจจัยทั้งสองนี้ เช่น ใหม่ และ มีประโยชน์ (New & Useful) แตกต่างและมีคุณค่า (Different & valuable) น่าประหลาดใจและเหมาะสม (Surprising & Appropriate) (Skillicorn, 2021) อย่างไรก็ตามอาจสรุปว่าสิ่งที่จะถือว่าเป็นการสร้างสรรค์นั้น จำเป็นต้องแสดงถึงองค์ประกอบต่างๆดังนี้ (Hennessey & Amabile, 2010; Runco & Jaeger, 2012)
1.ความริเริ่ม (Originality) คือ จะต้องแตกต่างไปจากที่เคยเป็นมา แปลกใหม่ ไม่ซ้ำใคร อาจไม่ใช่ครั้งแรกของโลก แต่เป็นสิ่งแรกเริ่มสำหรับบุคคลหรือสถานการณ์หนึ่งก็ได้ และไม่ใช่แค่การลอกเลียนแบบของสิ่งที่มีอยู่แล้ว
2.คุณค่า (Value) ที่ไม่จำเป็นต้องหมายถึงมูลค่าทางการเงิน แต่สามารถมีคุณค่าหรือมีประโยชน์ไม่ทางใดก็ทางหนึ่ง ไม่ว่าจะเป็นในแง่ของความสวยงาม ประโยชน์ใช้สอย หรือความสามารถในการแก้ปัญหา
3.ความเหมาะสม (Appropriateness ) กับบริบท สถานการณ์ กลุ่มเป้าหมาย หรือวัตถุประสงค์
4.ความยืดหยุ่น (Flexibility) บุคคลที่มีทักษะการสร้างสรรค์ควรสามารถจัดการกับปัญหาหรือสถานการณ์จากมุมมองที่หลากหลาย และเต็มใจที่จะพิจารณาทางเลือกหรือแนวทางแก้ไขที่หลากหลาย
5.ความซับซ้อน (Complexity) การสร้างสรรค์ความคิดหรือผลิตภัณฑ์ ควรแสดงระดับของความซับซ้อนหรือความลึกที่นอกเหนือไปจากวิธีแก้ปัญหาง่ายๆ หรือผิวเผิน
3.การพัฒนาทักษะ
ทักษะการสร้างสรรค์ เกิดขึ้นมาจาก “ความคิดสร้างสรรค์ (Creative Thinking)” ซึ่งก็คือ “ความสามารถในการพิจารณาอะไรบางอย่างด้วยมุมมองและวิธีการแบบใหม่” แม้ว่าบางคนอาจมีความคิดสร้างสรรค์มากกว่าคนอื่น ๆ แต่การสร้างสรรค์เป็นทักษะที่สามารถพัฒนา ส่งเสริมผ่านการฝึกฝนและความเพียรพยายามได้
การพัฒนาทักษะการสร้างสรรค์เป็นกระบวนการที่เกี่ยวข้องกับการฝึกฝนและปรับเปลี่ยนวิธีคิด (Mindset) ในระดับมหาวิทยาลัย อาจารย์อาจประยุกต์ใช้แนวทางดังต่อไปนี้ ในการจัดการเรียนรู้ที่ส่งเสริมการสร้างสรรค์(Sawyer, 2012; Shalley & Zhou, 2010; Education Scotland, 2021)
- สร้างสภาพแวดล้อมการเรียนรู้ (Create a supportive learning environment): ที่สนับสนุน กระตุ้นให้ผู้เรียนกล้าเสี่ยงและทดลองความคิดใหม่ๆ โดยไม่ต้องกลัวความล้มเหลว เปิดโอกาสให้มีการทำงานร่วมกัน คำติชม และการไตร่ตรองอย่างสร้างสรรค์
- ปลูกฝังอยากรู้อยากเห็น (Cultivate a curious mindset): การคิดสร้างสรรค์มักเกิดจากความอยากรู้อยากเห็นและความเต็มใจที่จะสำรวจความคิดและมุมมองใหม่ๆ พยายามเข้าหาสถานการณ์ใหม่ด้วยใจที่เปิดกว้างและรู้สึกสงสัย
- หลอมรวมมุมมองที่หลากหลาย (Incorporate diverse perspectives): แนะนำผู้เรียนให้รู้จักกับมุมมองและประสบการณ์ที่หลากหลาย เพื่อช่วยขยายความคิด และสร้างแรงบันดาลใจให้กับแนวคิดใหม่ ๆ ซึ่งสามารถทำได้ผ่านการอ่าน ฟัง พูดคุย วิทยากรรับเชิญ หรือทัศนศึกษา
- ส่งเสริมการระดมความคิดและความคิด (Encourage brainstorming and ideation): เปิดโอกาสให้ผู้เรียนสร้างและแบ่งปันความคิด ไม่ว่าจะผ่านการสนทนากลุ่ม การระดมความคิด หรือกระดานความคิด
- ให้โอกาสในการทดลองและสำรวจ (Provide opportunities for experimentation and exploration๗: กระตุ้นให้ผู้เรียนลองใช้เทคนิคหรือแนวทางใหม่ๆ ในการแก้ปัญหา ให้การเข้าถึงอุปกรณ์ ทรัพยากร และเครื่องมือที่สนับสนุนการทดลองและการสำรวจใหม่ๆ
- ส่งเสริมความคิดแบบเติบโต (Foster a growth mindset): กระตุ้นให้ผู้เรียนมองว่าความคิดสร้างสรรค์เป็นทักษะที่สามารถพัฒนาและฝึกฝนได้ ด้วยการการบ่มเพาะและไตร่ตรอง บางครั้งอาจต้องหยุดพักเพื่อเติมพลังด้วย
- เปิดโอกาสให้มีการแสดงความคิดเห็นและสะท้อนกลับ (Provide opportunities for feedback and reflection): กระตุ้นให้ผู้เรียนแบ่งปันผลงานกับผู้อื่นและขอความคิดเห็นจากเพื่อน อาจารย์ หรือผู้เชี่ยวชาญในสาขานั้น ให้โอกาสในการทบทวนและประเมินตนเอง
- ใช้แบบฝึกหัดความคิดสร้างสรรค์ (Incorporate creativity exercises): แนะนำผู้เรียนเกี่ยวกับแบบฝึกหัดและเทคนิคความคิดสร้างสรรค์ เช่น การทำแผนที่ความคิด การคิดด้วยภาพ และการแสดงด้นสด แบบฝึกหัดเหล่านี้สามารถช่วยกระตุ้นความคิดสร้างสรรค์และสร้างแนวคิดใหม่ๆ
- ใช้แนวทางสหวิทยาการ (Incorporate interdisciplinary approaches): กระตุ้นให้ผู้เรียนใช้ความรู้และทักษะจากสาขาวิชาต่างๆ เพื่อแก้ปัญหาและสร้างแนวคิดใหม่ ส่งเสริมการทำงานร่วมกันระหว่างสาขาและแผนกต่างๆ
การสอนทักษะความคิดสร้างสรรค์ ไม่ใช่แค่การให้เทคนิคหรือแบบฝึกหัดแก่ผู้เรียนเท่านั้น แต่ยังเกี่ยวกับการสร้างสภาพแวดล้อมการเรียนรู้ที่สนับสนุนและส่งเสริมความคิดสร้างสรรค์ด้วย ด้วยการส่งเสริมความคิดแบบเติบโต ให้โอกาสในการทดลองและสำรวจ ตลอดจนผสมผสานมุมมองที่หลากหลายและแนวทางแบบสหวิทยาการจะสามารถช่วยผู้เรียนพัฒนาทักษะการสร้างสรรค์ และกลายเป็นนักแก้ปัญหาด้วยนวัตกรรมและมีประสิทธิภาพมากขึ้น
อ้างอิง
Cambridge University Press. (2023). Creativity. Cambridge dictinary.
Education Scotland. (2021, 26 July). What are creativity skills?. National Improvement Hub.
Hennessey, B. A., & Amabile, T. M. (2010). Creativity. Annual review of psychology, 61, 569-598.
Interaction design foundation. (2023). Creativity.
Kaufman, J. C., & Sternberg, R. J. (Eds.). (2010). The Cambridge handbook of creativity.
Cambridge University Press.
Kerr, B. (2023, 3 February). Creativity. Encyclopaedia Britanica.
Kersting, K. (2003). What exactly is creativity?: Psychologists continue their quest to better understand creativity. American Psychological Association.
Runco, M. A., & Jaeger, G. J. (2012). The standard definition of creativity. Creativity Research
Journal, 24(1), 92-96.
Sawyer, R. K. (2012). Explaining creativity: The science of human innovation. Oxford University
Press.
Shalley, C. E., & Zhou, J. (2010). Innovation and creativity in organizations: A
state-of-the-science review, prospective commentary, and guiding framework. Handbook of organizational creativity, 1, 1-22.